سلام بر خاندان وحی
سَلامٌ عَلی آلِ یس
سلام بر آل یس (= خاندان پیامبر اکرم (علیهم السّلام) )
در این فصل به شرح و توضیح دو مطلب می پردازیم:
اوّل: معنی و کاربرد آل در قرآن و حدیث ولغت و اصطلاح فقها.
دوم: معنی کلم? یس ، سپس بیان ترکیب « آل یس» و اشاره به احادیثی که در این باره وارد شده است.
آل: در لغت به معنی خانواده ،دودمان ، فرزندان و اهل بیت است که مآل و سرانجام کار خاندان به بزرگ آنان بر می گردد ، چنان که مآل کار او نیز به آنان می رسد.(۱) آل را مقلوب از اهل دانسته اند ، زیرا که تصغیر آن أُهَیل می باشد. فرق اهل با آل این است که: اهل شمول بیشتری دارد ، زیرا هم به لحاظ نسب و خویشاوندی به کار می رود و هم به لحاظ اختصاص و ارتباط کامل ، مثلاً می گویند: اهل بصره ، اهل علم و … ، اما آل فقط از جهت خویشاوندی به کار می رود که می گویند: آل رسول، آل علی ، آل ابراهیم و … اما نمی گویند: آل بصره ، آل علم و… . بعضی گفته اند: آل ستونها و چوب های خیمه است و از این جهت آل شخص را تشبیه کرده اند که تکیه گاه اویند.(۲) ابن شهر آشوب راجع به آیه کریمه:( سَلامٌ عَلی آلِ یس)(۳) فرموده است گفته اند: الیاسین( قرائت شود) که مقصود الیاس و همراهان او باشند. نافع گوید: این قول باطل است، زیرا در مصحف ( قرآن مکتوب) لام جدای از یاسین نوشته شده است . و( برخی) گفته اند: یاسین معنایش یا رجل ( ای مرد) می باشد، و توضیح این قول آن است که ( پس از آن فرماید): « البته تو از فرستادگان خداوند هستی». آنگاه اختلاف کرده اند( که مقصود از آل چیست؟) بعضی گفته اند: کسانی هستند که پیرو دین کسی باشند ، و به این آیه تمسّک نموده ( و استدلال کرده اند): (أَدخِلُوا آلَ فِرعَونَ أَشَدَّ العَذابِ)(۴)؛ ( روز قیامت فرمان رسد:) آل فرعون را به سخت ترین عذاب داخل کنید. ( امّا این نظر را نمی توان پذیرفت، چنان که) امام صادق (علیه السّلام) فرموده است: «وَ اللهِ ما عَنی إِلّا أَبنَتَهُ»(۵) ؛ به خدا سوگند که جز دختر فرعون ، در این آیه منظور نیست . و ابومحمّد نوبختی گفته است: شاید مقصود از آل فرعون کسانی از خاندان او باشند که بر کفر او بوده اند ، و اگر آل محمّد (علیهم السّلام) را پیروان آن حضرت بدانیم که نسبشان به آن حضرت نمی رسد، پس باید کسی از جبرئیل (علیه السّلام) پیروی کند، هم آل جبرئیل باشد. بنابراین حضرت محمّد صلی الله علیه و آله وسلم نیز از آل جبرئیل است! و نیز مسلمانان از آل نوح و ابراهیم و موسی و عیسی باشند، چون مسلمانان پیروان انبیاء هستند. همچنین هر کس در فقِه از ابوحنیفه پیروی کند، باید از آل او به شمار آید! و هم ابن عبّاس و مجاهد و ابن جبیر و اعمش و کلبی و نافع و یعقوب و ابوحازم و ابن مردویه و قشیری گفته اند: یاسین (صلی الله علیه و آله و سلم) است ، و آل آن حضرت ، اهل اویند. و همین معنی از امیرالمؤمنین و امام باقر و امام صادق (علیهم السّلام) و زید بن علی (قدس سره) روایت شده است.
کاربرد آل در قرآن
بر این معنا قرآن دلالت می کند ، حکایت قول حضرت زکریا (علیه السّلام) ( فَهَب لِی مِن لَدُنکَ وَلِیّاً * یَرِثُنِی وَ یَرِثُ مِن آلِ یَعقُوبَ)(۶) ؛ پس جانشینی از سوی خود برایم موهبت فرمای که از من و از آل یعقوب ارث برد. که مقصود( از آل یعقوب ) فقط فرزندان و دودمان او است. و نیز در قصّ? حضرت لوط (علیه السّلام) آمده است: ( فَأَسرِ بِأَهلِکَ)(۷) ؛ پس خانواده ات را شبانه همراه ببر. سپس ( در آیه دیگر) فرموده: (إِلّا آلَ لُوطٍ نَجَّیناهُم بِسَحَرٍ)(۸)؛ ( و همگی قوم لوط را به هلاکت رساندیم) به جز آل لوط که سحرگاهان آنان را نجات دادیم. و نجات یافتگان فقط دو دختر لوط (علیه السّلام) ، «ریثا و زعرقا» بودند. و نیز خداوند فرموده است : «وَ قالَ رَجُلٌ مُؤمِنٌ مِن آلِ فِرعَونَ یَکتُمُ إِیمانَهُ)(۹) ؛ و مردی با ایمان از آل فرعون – که ایمانش را پنهان می داشت- چنین گفت. آن مرد پسر عموی فرعون ، حزبیل بود و این جوانمرد همان است که به حضرت موسی (علیه السّلام) گزارش دادکه : (إِنَّ المَلَأَ یَأتَمِرُونَ بِکَ لِیَقتُلُوکَ)(۱۰)؛ در حقیقت ، این گروه با هم مشورت می کنند که تو را بکشند . که خداوند این مرد را از جهت خویشاوندی از آل فرعون خوانده است ، نه از جهت عقیده و آیین ( زیرا که او بر آیین فرعون نبود) . همچنین در آیه دیگر فرموده است: (إِنَّ اللهَ اصطَفی آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبراهِیمَ وَ آلَ عِمرانَ عَلَی العالَمِینَ* ذُرِّیَّهً بَعضُها مِن بَعضٍ )(۱۱)؛ به راستی که خداوند آدم و نوح و آل ابراهیم و آل عمران را بر جهانیان برگزید، ذرّیه( و دودمانی) که بعضی از بعض دیگر به وجود آمده اند .
کاربرد آل در سنّت
و دلیل بر این معنی از حدیث ( و سنّت نبوی (صلی الله علیه و آله و سلم)) روایاتی است که احمد بن حنبل در مُسند آورده ، از ابوهریره و عایشه و ابورافع. و نیز جمعی از محدّثان از جابر و ابوطلحه روایت کرده اند : ( یکبار) دو گوسفند برای پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) آوردند ، آن حضرت یکی را برای قربانی کردن مهیّا نمود و گفت: « بِسمِ اللهِ وَ اللهُ أَکبَرُ، اَللّهُمَّ عَن مُحَمَّد وَ آلِ مُحَمَّدٍ »؛ به نام خدا و خداوند برتر از آن است که در دو وصف آید ، پروردگارا ( این قربانی) از محمّد و اُمّت او می باشد. و به روایت قتاده از انس بن مالک چنین آمده است: هنگام قربانی کردن یکی از دو گوسفند گفت: « بِسمِ اللهِ عَنِّی وَ عَن آلِی وَ هُم أَهلُ بَیتِی »؛ به نام خدا ( قربانی ) از سوی من و از سوی آل من ، که اهل بیت من می باشند. و در وقت قربانی کردن گوسفند دیگر چنین اظهار داشت:« بِسمِ اللهِ عَن أَزواجِی وَ أُمَّتِی» ؛ به نام خدا ( قربانی) از سوی زنان من و امّت من می باشد.
کاربرد آل در کلمات فقها
دلیل بر این معنی از فقه این است که: شافعی و مالک و مازنی و مسلم و طبری و غزالی گفته اند: صدقه دادن به آل محمّد (علیهم السّلام) روا نیست. و اختلافی نیست در اینکه صدقه بر امّت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) حرام نمی باشد. ( بنابراین آل محمّد به کسانی که از نسل آن حضرت نیستند گفته نمی شود). و چون بر پیامبر و آلش (علیهم السّلام) درود فرستند در کنار آن بر آل ابراهیم (علیه السّلام) درود می فرستند ، پس جایز نیست که معصیت کاران در آنها داخل باشند. و نیز ( فقها گویند:) هر گاه مردی وصیّت کند که دارایی من برای آل من باشد. دارایی او را به خویشاوندانش می دهند . و اگر بگوید: مال من برای آل فلان و آل فلان باشد ، مال او را به خویشاوندان ( و دودمان) آن دو می دهند. و چنانچه بگوید: دارایی من از برای آل رسول (علیهم السّلام) باشد، اموال او را به اصحاب انفال باید داد… . (۱۲)نتیجه این که : آل فقط بر فرزندان و دودمان شخص گفته می شود و در مورد پیروان و یاران و امّت و … به کار نمی رود.
یس و آل یس
روایات در تفسیر آیه اول از سوره یس، و آیه صد و سی از سوره صافّات دلالت دارد که کلم? یس از نام های مقدّس پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) است ، و آل یس : فرزندان معصوم آن حضرت می باشند. (۱۳) شیخ صدوق (رحمهُ الله علیه) به سند خود از محمّد بن مسلم روایت کرده که امام باقر (علیه السّلام) فرمودند: « برای رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) ده اسم است که پنج اسم در قرآن آمده ، و پنج اسم در قرآن یاد نشده است . آن اسم ها که در قرآن است : محمّد ، احمد ، عبدالله ، ن و یس می باشد ، و آن اسم ها که در قرآن نیست : الفاتح ، الخاتَم ، الکافّ ، المقفّی و الحاشر می باشد ».(۱۴) شیخ طبرسی (رحمهُ الله علیه) فرموده است : « و نیز گفته اند : یس معنایش ای انسان است که از ابن عباس و اکثر مفسّرین نقل شده است . و گویند: معنایش یا رَجُل ( ای مرد) می باشد. ( این قول) از حسن و ابوالعالیه منقول است ، و گفته شده : معنایش یا محمّد صلی الله علیه و آله وسلم است. از سعید بن جبیر و محمّد بن الحنیفه روایت آمده. و به قولی : معنایش یا سیّد الأوّلین و الآخرین است. و گویند: این نام پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) است که این سخن از امیر المؤمنین و حضرت ابوجعفر ( امام باقر) (علیهما السّلام) رسیده است… ».(۱۵) نام مقدّس یس از اسم هایی است که به رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) اختصاص دارد، چنانکه در حدیثی از امام باقر – یا امام صادق – (علیهما السّلام) آمده است که فرمودند: این (نام شریف) محمّد است که اذان داده شده تا به آن نام گذاری کنند، ( اما) چه کسی به آنان رخصت داده که در خصوص یس نیز چنین کنند – یعنی به آن نام گذاری نمایند – در حالی که اسم پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) است.(۱۶) مرحوم علّامه مجلسی (رحمهُ الله علیه) در توضیح این حدیث شریف فرموده است: و می توان گفت : نام گذاری به اسم های اصلی ایشان (پیامبران (علیهم السّلام) ) جایز است ، اما به القاب مخصوص آنان که به منظور تعظیم و تکریم بر آنان اطلاق گردیده ، روا نیست . مانند: نبی ، رسول ، بشیر، نذیر ، طه و یس . و این حدیث با اخباری که قبلاً گذشت که در آنها تأکید شده: ( بهترین نام ها ، اسم های پیامبران است) منافاتی با هم ندارند ( زیرا مقصود اسم های اصلی پیامبران است نه القاب مخصوص که اشاره به مقامات و شؤون پیامبری دارد).(۱۷) و در آیه ۱۳۰ سوره مبارک? صافّات ، اکثر قرّاء ( سَلامٌ عَلی آلِ یس ) خوانده اند ، و رسم الخط قرآنی نیز گواه آن است ، و چند تن از قرّاء ( سَلامٌ عَلی إِل یس) به سکون لام خوانده اند و گفته اند: مقصود جمع الیاس می باشد که حضرت الیاس (علیه السّلام) و امّت مؤمن او را شامل گردد. وجوه دیگری نیز در این باره گفته اند ، از جمله اینکه: الیاس پسر یاسین است، یا اینکه: یس نام قرآن است.(۱۸)ولی هیچ یک از این اقوال دلیل محکمی ندارد ، نتیجه اینکه قرائت اکثر قرّاء که موافق رسم الخط القرآنی نیز هست صحیح می باشد ، که در حدیث مناظر? امام رضا (علیه السّلام) با علمای عامّه در حضور مأمون چنین آمده است: حضرت ابوالحسن امام رضا (علیه السّلام) فرمودند: به من بگویید اینکه خداوند می فرماید: ( یس * وَالقُرآنِ الحَکیمِ * إِنَّکَ لَمِنَ المُرسَلِینَ* عَلی صِراطٍ مُستَقِیمٍ)(۱۹)؛ یس؛ سوگند به قرآن حکمت بیان که تو البته از فرستادگان خداوند هستی ، که به راه راست فرستاده شده ای . منظور از کلم? «یس» کیست؟ علماء گفتند: مقصود از « یس» حضرت محمّد (صلی الله علیه و آله و سلم) است ، و هیچ کس در این باره تردیدی ندارد. حضرت ابوالحسن (علیه السّلام) فرمودند: بنابراین خدای – عزّ و جلّ- به محمّد و آل محمّد (علیهم السّلام) از این جهت فضیلت و امتیازی داده است که احدی نمی تواند به حقیقت توصیف آن دست یابد، مگر آنکه آن را تعقّل کرده و با میزان خرد سنجیده باشد، زیرا خداوند بر هیچ کس غیر از پیامبران سلام نکرده است . چنانکه فرموده : ( سَلامُ عَلی نُوحٍ فِی العالَمِینَ) (۲۰)؛ سلام باد بر نوح (علیه السّلام) (سلامی پیوسته) در عالمیان . وهم فرموده : ( سَلامٌ عَلی اِبراهِیمَ)(۲۱)؛ سلام بر ابراهیم (علیه السّلام) . و نیز فرماید: ( سَلامٌ عَلی مُوسی وَ هارُونَ)(۲۲)؛ سلام بر موسی و هارون . امّا نفرمود: سلام بر آل نوح و آل ابراهیم و آل موسی و هارون ، ولی فرموده است : ( سَلامٌ عَلی آلِ یس) (۲۳)؛ سلام بر آل یس- یعنی : آل محمّد (علیهم السّلام) -. مأمون گفت: البته من نمی دانستم که در کانون نبوّت شرح و بیان این مطلب هست… . (۲۴) و از ابن عبّاس روایت شده که دربیان آیه کریمه : (سَلامٌ عَلی آلِ یس ) فرموده است: سلام ( و درود) از پروردگار عالمیان بر حضرت محمّد و آل محمّد (علیهم السّلام) است و سلامتی ( و ایمنی ) در قیامت برای هر که ولایتشان را داشته باشد و از آنان پیروی کند.(۲۵)و روایات دیگر از طریق خاصّه وعامّه در این باره وارد شده ، که به علت طولانی شدن بحث از آوردن آنها خودداری می کنیم. لازم به تذکر است که آیه کریمه:( سَلامٌ عَلی آلُ یس) از آیاتی است که بر امامت مولای متقیان علی (علیه السّلام) و فرزندان معصوم آن حضرت دلالت می کند، و تأکیدی است بر رشت? محکم ولایت که به وجود شریف پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم متّصل است، چنانکه مرحوم علّامه حلّی (رحمهُ الله علیه) فرموده : « هفتاد و سوم( از آیاتی که بر امامت حضرت امیرالمؤمنین علی (علیه السّلام) دلالت دارد)( سَلامٌ عَلی آلِ یس)است. از ابن عبّاس آمده: ( یعنی) آل محمّد (علیهم السّلام) ». شهید قاضی نورالله تستری در توضیح کلام علّامه حلّی و ردّ بعضی از ناصبیان فرموده است : « خداوند متعال در چند آیه از این سوره ، شماری از پیامبران را به سلام اختصاص داده و فرموده است : ( سَلامٌ عَلی نُوحٍ فِی العالَمِینَ)(۲۶)؛ ( سَلامٌ عَلی اِبراهِیمَ)(۲۷)؛ ( سَلامٌ عَلی مُوسی وَ هارُونَ)(۲۸) سپس فرموده: (سَلامٌ عَلی آلِ یس )(۲۹). آنگاه سوره را چنین پایان داده: ( سَلامٌ عَلَی المُرسَلِینَ وَ الحَمدُ لِلهِ رَبَّ العالَمِینَ )(۳۰). و پُر واضح است که سلام بر ایشان ( آل یس) به طور جداگانه در اثنای سلام بر پیامبران و رسولان (علیهم السّلام) ، با صراحت تمام دلالت دارد که ایشان (علیهم السّلام) در همان درج? آنان هستند ، و کسی که در مرتبه و درج? آنان باشد جز امام معصوم نخواهد بود ، پس این سخن نصّ ( کلام صریح غیر قابل تأویل ) است در امامت ، و یا حداقل نصّ است در افضلیت. و مؤیّد آن است آنچه ابن حجر در صواعق خود ، به نقل از فخر الدین رازی آورده که او گفته است: اهل بیت پیامبر (علیهم السّلام) در پنج چیز با آن حضرت مساوی هستند:
– در سلام، خداوند فرمود: « اَلسَّلامُ عَلَیکَ أَیُّهَا النَّبِیُّ». و نیز فرمود: « سَلامٌ عَلی آلِ یس».
– درصلوات و درود فرستادن بر آن حضرت و اهل بیتش (علیهم السّلام) در تشهّد .
– در طهارت که ( خطاب به آن حضرت) فرمود: (طه)(۳۱)یعنی یا طاهر ( ای پاک). و فرمود: ( وَ یُطَهَّرَکُم تَطهِیراً )(۳۲).
– در تحریم صدقه ( صدقه بر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) جایز نیست ، بر آل آن حضرت نیز حرام است).
-و درمحبّت ، خداوند فرموده : ( فَاتَّبِعُونِی یُحبِبکُمُ اللهُ)(۳۳). و فرموده است: ( قُل لا أَسئَلُکُم عَلَیهِ أَجراً إِلَّا المَوَدَّهَ فِِی القُربی )(۳۴).(۳۵)
مرحوم علّامه شیخ محمّد حسن مظفّر ، پس از نقل این گفتار چنین فرموده: البته موارد عمده و مهمّی که آل پیامبر با آن حضرت مساوی می باشند را واگذاشته است ، از جمله اینکه: ایشان همچون پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم حجّت های الهی بر خلق می باشند ، زیرا که ایشان خلفای دوازده گانه آن حضرت از قریش هستند، و ( فخر رازی) فراموش کرده مباهله ایشان را همراه پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) ، و عصمت ایشان را ، و بسیاری از فضایل را که با آن حضرت مشارکت دارند ، مانند: علم به آنچه در کتاب خدا هست و … .(۳۶)
معنی سلام بر رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم)
شیخ کلینی (رحمهُ الله علیه) به سند خود ، از داود بن کثیر رَقّی روایت کرده که گفت: به امام صادق (علیه السّلام) عرضه داشتم : معنی سلام بر رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) چیست؟ امام صادق (علیه السّلام) فرمودند: « هنگامی که خداوند پیغمبرش و وصّی او و دختر و دو پسرش و هم? امامان را آفرید و شیعیان ایشان را خلق کرد ، از آنان (بر ربوبیّت خود و …) پیمان گرفت و اینکه ( در گرفتاری ها) صبر کنند و ( در برابر دشمنان) شکیبایی نمایند، و ( پیوسته برای جهاد و سایر عبادات) آماده باشند و از خداوند پروا کنند ، و ایشان را وعده فرمود که زمین مبارک ( مدینه یا بیت المقدس یا کوفه) و حرم امن (مکّه) را برای آنان تسلیم کند و بیت المعمور را برای آنان فرود آورد و سقف افراشته ( تمامی آسمان ها یا عرش یا برکات آسمان) را به آنها بنمایاند و ایشان را از دشمنانشان آسوده گرداند، و هم آفت ها ( و عوارض ناگوار) زمین را- که خداوند به خاطر ایشان مبدّل خواهد ساخت – از آنان بردارد و آنچه در زمین است بی عیب و نقص و بی آلایش گردد- یعنی در زمین خصومت و اختلافی نخواهد ماند- و آنچه دوست دارند برایشان فراهم خواهد بود. و رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) این پیمان را از هم? امامان و شیعیان گرفت ، و سلام بر آن حضرت یادآوری این پیمان و تجدید آن با خداوند است ، به امید آنکه خداوند در رسیدن وقت این پیمان تعجیل کند و سلامت ( و گشایش) را با همه برکاتی که در آن پیمان بوده است ، را برای شما زودتر رساند».(۳۷) بنابراین سلام به آل یس ، درخواست تحقق یافتن پیمان الهی است که عالم را به ظهور حضرت ولی عصر –عجّل الله فرجه الشریف – از هر گونه آلودگی پاک ساز، و کاملاً سالم و بی آلایش گرداند ، به امید آن روز.
پی نوشتها:
۱- معجم مقاییس اللغه : ۱/۱۶۰-۱۶۱٫
۲- مجمع البیان : ۱/۱۰۴٫
۳- سوره صافات: آیه ۱۳۰٫
۴- سوره غافر: آیه ۴۶٫
۵- این حدیث در معانی الاخبار: ۹۴ نیز آمده است.
۶- سوره مریم: آیه ۵و۶٫
۷- سوره هود: آیه ۸۱ ؛ سوره حجر : آیه ۶۵٫
۸- سوره قمر: آیه ۳۴٫گفتنی است که ترکیب آل لوط در سه آیه دیگر (سوره حجر : آیه ۵۹ ؛ سوره حجر: آیه ۶۱ ؛ سوره نمل : آیه ۵۶) نیز به کار رفته است.
۹- سوره غافر : آیه ۲۸٫
۱۰- سوره قصص: آیه ۲۰٫
۱۱- سوره آل عمران: آیه ۳۳و ۳۴٫
۱۲- متشابه القرآن و مختلفه: ۲/۶۰-۶۱٫
۱۳- معانی الأخبار : ۱۲۲- ۱۲۳ ؛ تفسیر کنز الدقائق : ۱۱/ ۵۲و ۱۷۵٫
۱۴- الخصال : ۲/۴۸٫
۱۵- مجمع البیان : ۲/۴۸٫
۱۶- الکافی: ۶/۲۰٫
۱۷- مرآه العقول : ۲۱/۳۵- ۳۶٫
۱۸- مشکل اعراب القرآن : ۲/۶۱۸ ؛ املاء الرحمن: النشر فی القرائات العشر: ۲/۳۶۰٫
۱۹- سوره یس: آیات ۱-۴٫
۲۰- سوره صافات: آیه ۷۹٫
۲۱- سوره صافّات: آیه ۱۰۹٫
۲۲- سوره صافّات: آیه ۱۳۰٫
۲۳- سوره صافّات : آیه ۱۲۰٫
۲۴- عیون اخبار الرضا (علیه السّلام) : ۱/۳۳۶- ۳۳۷٫
۲۵- معانی الاخبار : ۹۴-۹۵٫
۲۶- سوره صافّات : آیه ۷۹٫
۲۷- سوره صافات: آیه ۱۰۹٫
۲۸- سوره صافات: آیه ۱۲۰٫
۲۹- سوره صافات: آیه ۱۳۰٫
۳۰- سوره صافات: آیه ۱۸۱٫
۳۱- سوره طه : آیه ۱٫
۳۲- سوره احزاب : آیه ۳۳٫
۳۳- سوره آل عمران : آیه ۳۱٫
۳۴- سوره شوری: آیه ۲۳٫
۳۵- احقاق الحق : ۳/۴۴۹٫
۳۶- دلائل الصدق : ۲/۲۹۹٫
۳۷- مرآه العقول:۵/۲۶۸- ۲۷۱٫
